Στις τηλεοπτικές συζητήσεις, όπως και σ’ αυτές που διεξάγονται στα βουλευτικά έδρανα, όταν οι φορείς του τύπου ή οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης «στριμώχνουν» πολιτικούς ή άλλους δημόσιους λειτουργούς, ώστε να παραδεχτούν τις ευθύνες για τα σφάλματα ή τις παραλείψεις τους, αποτελεί μόνιμη πια επωδό να τις αποποιούνται και να τις μεταθέτουν σε προκατόχους τους! Προφάσεις του τύπου: «Η προηγούμενη κυβέρνηση ή η προτέρα διοίκηση μας άφησε συντρίμμια» ή «εμείς κάνουμε ό,τι μπορούμε αλλά…κ.λπ.» διατυπώνονται με κάθε ευκολία και κυρίως ανερυθρίαστα από τους πάσης φύσεως ιθύνοντες.
Δε θα υποστήριζα βέβαια ότι η στάση του Πόντιου Πιλάτου χαρακτηρίζει μόνο τους μεγάλους δημόσιους λειτουργούς οι οποίοι κατέχουν καίρια πόστα στους νευραλγικούς τομείς του κρατικού μηχανισμού ή της δημόσιας διοίκησης. Πρόκειται περισσότερο για μια γενικευμένη στάση, συνήθη μάλλον συμπεριφορά. Σπανίζουν στους καιρούς μας ακόμη και οι περιπτώσεις δονκιχωτισμού, η διάθεση αυτοκριτικής, η πρόθεση για ανάληψη ευθυνών, η αξιοπρεπής παραίτηση από ποικίλους θώκους, όταν αποκαλυφθεί η απάτη, η διαφθορά και η σήψη φορέων, οργανισμών, δομών κάθε μορφής. Αν μεταφερθούμε μάλιστα και στα πιο στενά πλαίσια διαπροσωπικών, φιλικών, επαγγελματικών σχέσεων, πάλι διακρίνει κανείς την ευκολία να απαρνηθούμε ευθύνες.
Ο σύγχρονος άνθρωπος αρέσκεται κατά βάση να ζει σε μια εικονική πραγματικότητα, επιλέγει μια βολική παθητικότητα, αρνείται την επώνυμη ευθύνη και επιλέγει με βουλιμία την πρόσκαιρη αυτοπροβολή. Τα αποτελέσματα είναι πρόδηλα σε όλους τους τομείς της ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας. Διαφθορά των κυβερνήσεων, πληθώρα σκανδάλων, δοκιμασία σχέσεων, εγκατάλειψη και απογύμνωση αξιών και αρχών, αδυναμία να λειτουργήσουν κάθε είδους δομές, από μια μικρή εταιρεία μέχρι ολόκληροι παγκόσμιοι οργανισμοί που διαχειρίζονται τις τύχες των λαών, για τον απλό αλλά συνάμα καίριο λόγο: κανείς δεν ευθύνεται για τίποτα∙ στις περισσότερες των περιπτώσεων κάποιος άλλος έχει διαπράξει το κακό!
Και αναλογιστείτε έπειτα πώς μπορούμε να διαχειριστούμε τόσα αμέτρητα προβλήματα που μας κατακλύζουν ή να διορθώσουμε άλλα τόσα εγκλήματα που διαπράξαμε απέναντι στη φύση, στο περιβάλλον, στον ίδιο τον άνθρωπο, στη ζωή. Η ανάληψη ευθυνών είναι η πρώτη και καθοριστική κίνηση για να γίνει το πρώτο βήμα και να αλλάξει οτιδήποτε, από το πιο μικρό και ασήμαντο μέχρι το πιο σπουδαίο και σημαντικό. Αποτέλεσμα αυτής της ανοίκειας στάσης είναι η βαθύτατη κρίση που αποσαθρώνει τα θεμέλια του πολιτισμού, υποβαθμίζει τη ζωή μας, υπονομεύει το μέλλον του πλανήτη.
Ψάχνοντας τα βαθύτερα αίτια μιας τέτοιας συμπεριφοράς θα την αποδίδαμε στην ευκολία με την οποία ο σημερινός άνθρωπος αναλαμβάνει, χωρίς περίσκεψη, καθήκοντα και δεσμεύσεις, δελεάζεται από τη φήμη, συγκινείται από το «φαίνεσθαι» περιφρονώντας όμως την ουσία∙ την ουσία των σχέσεων, των πραγμάτων, των αξιών, την ουσία εν τέλει του εαυτού του, της ίδιας της ζωής. Η ευθύνη προέρχεται από τη συνείδησή μας, τον πιο αυστηρό ελεγκτή κάθε πράξης, κάθε λόγου, τον διαμορφωτή του ήθους μας. Οι ελαστικές όμως συνειδήσεις που διαμορφώνει στον άνθρωπο το σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό και ηθικό πλαίσιο ζωής δεν επιτρέπουν να αναπτυχθεί το αίσθημα της λογοδοσίας, της ανάγκης για αυτοκριτική, αυτοέλεγχο, αυτοσυνειδησία, αυτό που με λίγα λόγια οι Πυθαγόρειοι θεωρούσαν πρέπουσα στάση ζωής: «πῇ παρέβην, τί δ’ ἔρεξα, τί δέ μοι δέον οὐκἐτελέσθη;» (Ποια παράβαση έκανα, τί έπραξα, τι έπρεπε να κάνω και δεν έκανα;).
Έπειτα η ευθύνη συνδέεται στενά με την ελευθερία∙ είμαστε ελεύθεροι επειδή πάνω απ’ όλα είμαστε υπεύθυνοι και αισθανόμαστε την ανάγκη να παραμείνουμε μέσα στους ιστούς της ελευθερίας, γιατί μόνο τότε η ζωή μας έχει νόημα, αξία, ποιότητα! Ωστόσο πόσο ελεύθερος μπορεί να είναι ο σημερινός άνθρωπος ο οποίος έχει γίνει δούλος των ίδιων του των αναγκών; Στη ζωή των προγόνων μας η ευθύνη είχε μια ιδιαίτερη θέση. Στην αρχαία Αθήνα οι άρχοντες λογοδοτούσαν στους εύθυνους, όταν τελείωνε η θητεία τους, και πίστευαν ότι αυτή η διαδικασία «ευθύνει» τον παραβάτη, τον οδηγεί στον ευθύ, στον σωστό δρόμο. Απ’ αυτή τη λογική φαίνεται πως έχουμε απομακρυνθεί αρκετά σήμερα.
Αλλά ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος, δηλαδή υπεύθυνος, έλεγε ο Ζαν-Πωλ-Σαρτρ. Η απώλεια ενός τόσο σημαίνοντος αγαθού δε συγκρίνεται με καμιά άλλη και μπροστά σ’ αυτό το δεινό η δέουσα στάση είναι η αλλαγή και περισσότερο η αντίσταση. Ασφαλώς, υπάρχουν και σήμερα άγρυπνες συνειδήσεις που αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο και μας καλούν σε συναγερμό, αλλά αυτό πρέπει να γίνει γενικευμένη στάση, κοινώς αναμενόμενη συμπεριφορά. Τότε μόνο μπορούν να αλλάξουν πολλά. Πρώτα φυσικά εμείς οι ίδιοι και έπειτα οι «άλλοι». Γιατί το να ζητάμε από τους άλλους ευθύνες, σημαίνει ότι θα πρέπει πρώτα να έχουμε εμείς αναλάβει τις δικές μας.
Θα κλείσω με τον κατά πολλούς αιρετικό αλλά πάντα επίκαιρο και αληθινό Νίκο Καζαντζάκη «Ν’ αγαπάς την ευθύνη. Να λες: εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γη. Αν δε σωθεί εγώ φταίω».
Βιβλιογραφία:
- Ν. Καζαντζάκης, Ασκητική
- Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Όρθιες ψυχές
- ErichFromm, Ο άνθρωπος για τον εαυτό του
- Πλάτωνα, Πρωταγόρας
* Ο Ηλίας Π. Φερεντίνος είναι φιλόλογος – συγγραφέας
[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 77 του περιοδικού]