Τζιχαντιστές καταλαμβάνουν και καταστρέφουν ή απειλούν να καταστρέψουν ιερά και μνημεία, φονταμενταλιστές αυτοπυρπολούνται στο όνομα της μιας ιερής ιδέας, τρομοκράτες γκρεμίζουν«γυάλινους» και «αληθινούς» πύργους! Και ακόμη πιο κάτω: μανιασμένοι φίλαθλοι γκρεμίζουν κερκίδες των γηπέδων και παίζουν κυνηγητό με τις δυνάμεις της τάξης, ιδεόπληκτοι ψηφοφόροι συγκρούονται με πάθος για τα πολιτικά τους πιστεύω, φίλοι διαπληκτίζονται και καταστρέφουν τη σχέση τους έχοντας την αίσθηση κατοχής του απόλυτου δικαίου, ζευγάρια χωρίζουν για την «τιμή» της «μιας αλήθειας» κ.τ.τ. Κι όλες αυτές «οι ευγενείς» καταστάσεις εκτυλίσσονται στο βωμό του φανατισμού.
Μπορούμε άραγε να θεραπεύσουμε τον φανατικό; Μάλλον πιο εύκολα θα επιλύαμε το Κυπριακό στη χώρα μας, θα θεραπεύαμε ένα φυματικό, παρά θα λυτρώναμε το φανατικό από τις εμμονές του! Ο φανατισμός είναι ανίατη συμπεριφορά, επιθετική νόσος κι αυτό επειδή η αιτία που την προκαλεί είναι η ίδια μια σοβαρή ασθένεια. Για να εξουδετερωθεί προϋποθέτει την πιο δύσκολη νίκη: τη νίκη κατά του εαυτού μας. Ας θυμηθούμε τον σοφό Πλάτωνα: «το να νικάς τον εαυτό σου είναι η πρώτη και η πιο λαμπρή από όλες τις νίκες».
Ας εστιάσω στο βασικό πρόβλημα, τη φύση και το αδιέξοδο του φανατισμού κάθε μορφής. Θεωρώ αρκετά αβάσιμη την τοποθέτηση ότι ο φανατικός αδυνατεί να σκεφτεί λογικά, να αναλύσει, να ερμηνεύσει και να εκλογικεύσει την αιτία της δουλείας του! Απεναντίας… μπορεί να το κάνει –προφανώς δυσκολότερα από κάποιον ελεύθερο πνευματικά, αλλά τα καταφέρνει! Αλλού είναι το πρόβλημα! Να το αποδεχτεί και να ακυρώσει τις προηγούμενες διαπρύσιες διακηρύξεις του, να εκθέσει το «εξαπατημένο εγώ του» στην καταφρόνια των άλλων, να παραδεχτεί δημόσια την πλάνη του, να ταπεινωθεί∙ και αυτό είναι που τον φαλκιδεύει, τον ακινητεί!
Θα μου πείτε: «είναι βέβαιο ότι η κάθε μορφής πνευματική αγκύλωση μπορεί να ιαθεί;» Θα σας απαντήσω ότι υπάρχουν ασθένειες με μη αναστρέψιμη πορεία, που οδηγούν γοργά ή αργά στον θάνατο! Αλλά στην απειλή του πνευματικού θανάτου υπάρχει μια θεραπεία που δε συναντάται στις βιολογικές – σωματικές νόσους: η θέληση του νοσούντα να λυτρωθεί!
Πολλοί λένε ότι οι φανατικοί είναι «ανθρωπόμορφα τέρατα» ανίκανοι να σεβαστούν τις ανθρωπιστικές αρχές και τη ζωή του άλλου, να αγωνιστούν για κάτι ανώτερο! Όχι πάντα! Ίσα – ίσα μπορούμε να τους δούμε να «θυσιάζονται» για μια ιερή – γι αυτούς – ιδέα! Να αγωνίζονται για ένα θεάρεστο, κατά την κρίση τους, έργο! (Ας θυμηθούμε τον Τουρκοεμάδα ή το Nικολά Σωβέν). Το πρόβλημά τους είναι ότι έχουν παγιδευτεί στην πλασματική εικόνα που δημιουργούν για τον εαυτό τους και τον ιδεολογικό τους κόσμο και αδυνατούν να σπάσουν την κρούστα που τους κρατά φυλακισμένους στα πνευματικά κάτεργα. Αν είχαν τη δύναμη να ταπεινωθούν, θα ερχόταν και η λύτρωση! Θα καταλάβαιναν ότι ο ψεύτικος παράδεισος για τον οποίο αγωνίζονταν ήταν μια πραγματική κόλαση, θα αγνάντευαν το δύσβατο, αλλά λυτρωτικό δρόμο της ελευθερίας!
Αλλά, πού να βρουν τη δύναμη να ταπεινωθούν; Έτσι προτιμούν να είναι καλά βολεμένοι στις ιδέες τους σαν τους δεσμώτες της πλατωνικής αλληγορίας! Αυτό εννοώ όταν αναφέρομαι στη δυστυχία του φανατικού. Από τη μια βλέπει τον εγκλωβισμό του, απ’ την άλλη φοβάται να ξεγυμνώσει τον εαυτό του! Έτσι παραμένει είλωτας του αρρωστημένου του εαυτού. Αξίζει, θα αναρωτηθεί κάποιος, να πληρώνεις ένα τόσο βαρύ τίμημα για κάτι που βλέπεις ότι είναι συθέμελα λάθος; Θα σας απαντήσω ότι η βαθύτερη ουσία της χριστιανικής ηθικής εστιάζει σ’ αυτό: να βοηθήσει τον άνθρωπο ώστε να ταπεινώνεται και να κατακτήσει έτσι τη σωτηρία του. Μια άλλη αιρετική φωνή θα αντέκρουε ότι η αλήθεια είναι πάντα σχετική και ο καθένας τη βλέπει από το δικό του κάτοπτρο, άρα και ο φανατικός βλέπει τη δική του αλήθεια! Όμως υπάρχει μία μεγάλη πνευματική ηδονή που δε μπορεί να απολαύσει ο φανατικός: να αφήνει το πνεύμα του να ταλαιπωρείται από τη βάσανο της θήρευσης για την ουσία της γνώσης, της αλήθειας και μέσα από αυτό να ωριμάζει, να γοητεύεται από την ελευθερία, να πειραματίζεται χωρίς να φυλακίζεται!
Θεωρώ ότι φανατισμός δεν είναι μόνο όσα ακραία συμβαίνουν στην υφήλιο από όσους προσκολλώνται σε δόγματα, πολιτικές, εθνικές, θρησκευτικές ιδεολογίες! Ο φανατισμός βρίσκεται παντού! Στην καθημερινότητά μας, στις διαπροσωπικές σχέσεις. Σκεφτήκατε ότι όλες οι συγκρούσεις και οι αντιπαραθέσεις μας ξεκινούν από «μικρές» εμμονές μας; Μετά από μια οξεία αντιπαράθεση, αφού πληγώσουμε τον άλλο – από το παιδί μας, απ’ τον/την σύντροφό μας, το συνεργάτη μας, το συμπολίτη μας – γιατί δε θελήσαμε να παραδεχτούμε από εγωισμό την αλήθεια, ζητώντας συγγνώμη – μετά από δισταγμό και γενναία αυτοκριτική ξαναχτίζουμε τις γέφυρες επικοινωνίας, γιατί είχαμε τη δύναμη να ταπεινωθούμε! Αν δεν τα καταφέρουμε, τότε «τραβάμε το σχοινί» και ας ξέρουμε το λάθος!
Για να καταλήξω σε μια θετική πρόταση! Δε χρειάζεται να κυνηγάμε τους φανατικούς στα βουνά του Κουρδιστάν! Θα τους συναντήσουμε δίπλα μας, θα τους αντικρίσουμε (αν θέλουμε) στον ίδιο μας τον εαυτό. Αν μάθουμε να σκεπτόμαστε, να λειτουργούμε, να συμπεριφερόμαστε και κυρίως να ζούμε χωρίς έτοιμα κλισέ, αν γκρεμίσουμε έτοιμα σχήματα που μας δεσμεύουν, αν αποφεύγουμε τις κάθε είδους γενικεύσεις και κυρίως αν εθιστούμε από μικρή ηλικία στη λογική ότι δεν είναι ήττα να παραδέχεσαι την αστοχία σου ούτε ντροπή – ταπείνωση να ομολογείς ότι κάτι για το οποίο «θα ̉ δινες και τη ζωή σου ακόμη», τελικά δεν άξιζε αυτή την «επένδυση», τότε το θεμελιακό βήμα έγινε! Είσαι στην αφετηρία για το τραχύ μονοπάτι της ελευθερίας! Αν θα φτάσεις κάποτε στο τέλος, εξαρτάται κυρίως από σένα!
Βιβλιογραφία:
1. Άμος Οζ, Κατά του φανατισμού
2.I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Οι σκληροί καιροί
3. EricHoffer, Ο φανατικός
4. Ε. Παπανούτσος, Η κρίση του πολιτισμού μας
* ο Η. Π. Φερεντίνος φιλόλογος - συγγραφέας
[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 72 του περιοδικού]