«Μόνο με την καρδιά βλέπουμε καλά, την ουσία δεν τη βλέπουν τα μάτια».
AntoinedeSaint-Exupery
Ποια είναι συνήθως η σκέψη που περνά από το μυαλό σας, έστω και αμυδρά, όταν στους δρόμους της αγοράς, στις εισόδους των εκκλησιών ή σε άλλους δημόσιους χώρους δίνετε κάτι από το υστέρημά σας – μικρό ή μεγάλο δεν έχει σημασία – σε «καταπονημένους» συνανθρώπους μας, που ζητούν τον οίκτο σας; Σας την αποκαλύπτω λοιπόν εγώ, γιατί η ίδια ανησυχία ενδόμυχα ταλαιπωρεί και εμένα: «Είναι τα πράγματα όπως φαίνονται ή μήπως έχω εξαπατηθεί;». Έπειτα «μαρτυρίες» γνωστών και αγνώστων περαστικών φουντώνουν τη δυσπιστία και την επιφύλαξή μας ακόμη και μπροστά στη δυστυχία του άλλου. Ομολογίες του τύπου: «εγώ είδα τον επαίτη να κυκλοφορεί με ακριβό αυτοκίνητο» ή «τις προάλλες ήταν ντυμένος μια χαρά» κ.τ.τ. Τα προηγούμενα επιβεβαιώνουν ανάγλυφα ένα ακόμη από τα δεινά των καιρών μας: τη διάσταση ανάμεσα στο «φαίνεσθαι» και στο «είναι».
Τα πρόσωπα και τα προσωπεία – η «διπροσωπιά», κατά τον θυμόσοφο λαό μας – προφανώς δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Οι μάσκες που φοράμε για να κρύψουμε το αληθινό μας πρόσωπο δεν αναλίσκoνται μόνο σε μια καρναβαλίστικη εκδήλωση, αλλά απαντώνται διαχρονικά στην ηθική προσέγγιση των ανθρώπινων πράξεων. Απλώς σήμερα κατήντησε πλέον κανόνας, μόνιμη σχεδόν συμπεριφορά που προσδιορίζει σκέψεις, στάσεις, συμπεριφορές του ανθρώπου. Ουκ ολίγες φορές προβληματιζόμαστε για τον «άλλο»: Είναι τελικά αυτός που φαίνεται; Ο σημερινός άνθρωπος καλείται να ενσωματώσει δεκάδες προσωπεία και ο συνάνθρωπός του καλείται να ξεδιαλύνει κάθε φορά αν αυτό που βλέπει στον διπλανό του αντιπροσωπεύει την ουσία του, το «είναι» του, την αλήθεια.
Δε χρειάζεται ιδιαίτερη προσπάθεια να ερμηνεύσει κανείς αυτή τη συμπεριφορά του χαμαιλέοντα. Μικρότητες, δειλίες, μικροψυχίες, συμπλέγματα και ένα σωρό άλλα ταπεινά ελατήρια και κίνητρα μας ωθούν να φοράμε άλλοτε το προσωπείο του καλού, άλλοτε του ευγενικού, άλλοτε του τυχοδιώκτη, άλλοτε του σκληρού και πάει λέγοντας… Το ζήτημα είναι να έχει εξεταστεί ψύχραιμα γιατί το ανθρώπινο πρόσωπο μεταμορφώνεται εύκολα σήμερα σε μια επίπλαστη ψευτο-προσωπικότητα.
Θα συγκεκριμενοποιήσω τον προβληματισμό μου σε δύο συνιστώσες: η πρώτη σχετίζεται με την άμβλυνση της κοινωνικής συνείδησης. Το άτομο φαίνεται πως εξοβελίστηκε από το επίκεντρο του κοινωνικού βίου και ζει απομονωμένο, έξω από το υγιές κύτταρο της συλλογικής ζωής. Παρακολουθεί και δε συμμετέχει στα κοινωνικά δρώμενα, αποστασιοποιήθηκε από τους ενεργούς ρόλους στον πολιτικό στίβο. Δεν αισθάνεται την ανάγκη να μοιραστεί χαρά και λύπη, να συμπαρασταθεί στον συνάνθρωπό του. Εύκολα υποκρίνεται πως κατανοεί τα προβλήματα των άλλων, προσπαθεί να αποδείξει πως συμπαρίσταται και συμπάσχει. Κατά συνέπεια, ανοίγει ο δρόμος των πολλαπλών προσωπείων προκειμένου να καθησυχάσει τις ενοχές του ή να μην αποκαλυφθεί η κιβδηλεία του. Ο άνθρωπος μετατράπηκε, λοιπόν, σε άτομο.
Η δεύτερη συνιστώσα απορρέει από το κέρδος και την ύλη πάνω στα οποία είναι δομημένη εκ βάθρων η σημερινή ζωή. Οι προτεραιότητες των ανθρώπων είναι λίγο-πολύ γνωστές και εξαντλούνται κατά βάση στην προσπάθεια πρόσκτησης υλικών αγαθών και καταναλωτικών ανέσεων. Σ’ αυτόν τον ανούσιο αλλά τραχύ και ανταγωνιστικό δρόμο η αλήθεια μειονεκτεί και περιττεύει, ενώ η κιβδηλεία πλεονεκτεί και θριαμβεύει. Τα προσωπεία εναλλάσσονται ως οπλοστάσιο, για να ανταποκριθεί ο καθείς στον ανελέητο ανταγωνισμό, γίνονται η πανοπλία του, για να στηθούν τα καταναλωτικά τρόπαια.
Όσα άλλα θα μπορούσε κανείς να προσθέσει ως κινητήριες αιτίες επιλογής των προσωπείων συμπληρώνουν απλά το παζλ των δύο κύριων παραγόντων που προανέφερα. Τα ΜΜΕ ευρύτερα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ειδικότερα, η διαφήμιση και η απογυμνωμένη από ηθικές και πνευματικές αξίες εποχή δε μας εκπλήσσουν για την καταλυτική επιρροή τους στον άνθρωπο που έχει αλλοτριωθεί από την ουσία του, το «είναι» του∙ είναι απλώς τα επιφαινόμενα μιας βαθύτερης ανθρωπιστικής κρίσης.
Το ζητούμενο ασφαλώς είναι μια αισιόδοξη/θετική προσέγγιση και σ’ αυτό το θέμα! Ας προσπαθήσουμε τουλάχιστον να πετάξουμε τα προσωπεία και να αποτρέψουμε να γίνεται η αποκριά καθημερινότητα. Πόσο εύκολο είναι κάτι τέτοιο είναι άλλης ώρας συζήτηση. Εξάλλου, η πάλη του ανθρώπου να γνωρίσει τον εαυτό του, να τον τιθασεύσει και να βελτιωθεί δίνοντας ηρωικές μάχες είναι τραχεία, αέναη και, όπως αναφέρει ο μεγάλος δάσκαλος Ε. Παπανούτσος, οι περισσότεροι πεθαίνουν χωρίς τελικά να γνωρίσουν ποιοι είναι. Ωστόσο η προσπάθεια για κάτι τέτοιο είναι και ανάγκη και ευθύνη του σώφρονα ανθρώπου.
Αν, τώρα, μεταφερθώ στην αρχική μου παρατήρηση για τους ταλαιπωρημένους συμπολίτες μας, οι οποίοι ζητούν την ελεημοσύνη μας, εδώ θα ήταν σωστό να ακολουθήσουμε την προτροπή του «μικρού πρίγκιπα»: να βλέπουμε με την καρδιά μας,γιατί αυτή μπορεί να δει την ουσία. Κι αν ακόμη ξεγελαστεί, θα έχει βρει τη γαλήνη, εφόσον έχει πράξει το καθήκον της. Για την καρδιά μας η ουσία είναι κάτι ανώτερο και από την ίδια την αλήθεια∙ αυτό που μετράει είναι η ηρεμία της και όχι το αν έκανε σωστές ή λανθασμένες εκτιμήσεις και σ’ αυτή τη δοκιμασία της το καλύτερο ιαματικό είναι η ελευθερία της να διαισθάνεται, να αποφασίζει, να ενεργεί αυτόβουλα – αδέσμευτα κοντολογίς σοφά!
Βιβλιογραφία:
- Γ. Σεφέρης, Δοκιμές
- Ε. Παπανούτσος, Πρακτική Φιλοσοφία
- Κ.Π. Καβάφης, Ποιήματα
- FredericNietzsche, Ίδε ο άνθρωπος
* Ο Ηλίας Π. Φερεντίνος είναι φιλόλογος – συγγραφέας
[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 75 του περιοδικού]