Φέτος αποχαιρέτησα περισσότερους από κάθε άλλη χρονιά παλαιότερους μαθητές μου, τωρινούς επιστήμονες, που έφευγαν για κάποια χώρα της Ευρώπης ή για κάπου αλλού. Πέρασαν να με δουν με την αγάπη που συνδέει τον μαθητή με τον δάσκαλό του, η οποία, όσα χρόνια κι αν περάσουν από τον φυσικό αποχωρισμό τους, ζεσταίνει πάντα την ψυχή, ως μια ανησυχία από τον δάσκαλο για το μέλλον του μαθητή του και ως μια αίσθηση υποχρέωσης ή νοσταλγίας στον μαθητή να επιστρέφει «στις ρίζες» της αγωγής του.
Δύο πράγματα διέκρινα στις σύντομες συζητήσεις μας. [Ετοιμάζονται για μεγάλο ταξίδι – βλέπετε – και ο χρόνος είναι χρήμα]. Η απόφαση να διεκδικήσουν το μέλλον τους, αυτό που τους αξίζει ως επιστήμονες και πνευματικούς εργάτες με τα εφόδια που σώρευσαν τόσα χρόνια με κόπο∙ αυτό ήταν το ολοφάνερο∙ στο βάθος διέκρινα να υποφώσκει η πικρία από μια χώρα που τους διώχνει και δεν μπορεί «να εκτιμήσει» τα παιδιά της. Το έπνιγαν ωστόσο, γιατί έτσι πρέπει∙ σ’ ένα ταξίδι να κουβαλάμε στις αποσκευές μας τα όμορφα, κυρίως αναμνήσεις και φυσικά πολύ θάρρος και αρκετές ελπίδες.
Αποχαιρετώντας τους σκέφτηκα πως είμαστε πλέον «πολίτες του κόσμου». Σπουδάζουμε στη χώρα μας, αλλά μπορεί να εργαστούμε και να χτίσουμε το μέλλον μας οπουδήποτε. Αλλά και στον τόπο μας να ζήσουμε, πάλι είμαστε «πολίτες του κόσμου». Όλος ο κόσμος με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και τις δυνατότητές του είναι μέσα στο σπίτι μας. Τα πράγματα έχουν αλλάξει άρδην σε όλους τους τομείς: από την ψυχαγωγία, την ενημέρωση μέχρι την εκπαίδευση, τη γνώση, την εργασία. Άλλοι είναι σαστισμένοι και αισθάνονται μετέωροι σ’ αυτή την πραγματικότητα, άλλοι ανήσυχοι και προσπαθούν, άλλοι πλήρως συνειδητοποιημένοι και αξιοποιούν στο έπακρο τις ευκαιρίες που τους δίνονται. Με ενδιαφέρει να παραθέσω τα εφόδια που χρειάζεται ένας «πολίτης του κόσμου», για να σταθεί με σχετική, τουλάχιστον, ασφάλεια στο νέο περιβάλλον που διαμορφώνεται, να προσανατολιστεί σωστά και να επιβιώσει. Αναφέρω από τα χρήσιμα τα αναγκαία, όπως θα έλεγε ο σοφός Αριστοτέλης.
Το πρώτο, παιδεία∙ όχι εξειδίκευση, αλλά παιδεία με την ευρεία έννοια του όρου. Νομίζω ότι πέρασε ανεπιστρεπτί το σύνθημα εξειδίκευση = αυτοσκοπός. Δεν ακυρώνεται, αλλά συμπληρώνεται από τη γλωσσομάθεια, την τεχνογνωσία αλλά και τον δυναμισμό, την αποφασιστικότητα, το ψυχικό και ηθικό σθένος. Η εξειδίκευση είναι σημαντική αρωγός σε στενό επαγγελματικό πλαίσιο, όχι εφόδιο επιβίωσης στον παγκόσμιο χώρο. Αναγκαία αλλά όχι επαρκής συνθήκη στη γλώσσα των μαθηματικών, για να πετύχει κανείς. Το έβλεπα στους μετανάστες μαθητές μου∙ εκτός από το ότι ήταν καλοί στην επιστήμη τους, διέθεταν πάθος, δυναμισμό, αποφασιστικότητα∙ δε δείλιασαν να φύγουν και να δοκιμαστούν σε ένα πιο ανταγωνιστικό και απαιτητικό περιβάλλον.
Το δεύτερο, η διάθεση για σκληρή δουλειά∙ μπορεί στις άλλες χώρες της Ευρώπης να μη συναντά κανείς τις αγκυλώσεις και τις στρεβλώσεις του ελληνικού συστήματος, που φαλκιδεύουν κάθε αξιόλογη πρωτοβουλία και την ακινητοποιούν, αλλά βρίσκει αξιοκρατία και σκληρό ανταγωνισμό. Δε μετράνε «τα κονέ» και οι διασυνδέσεις αλλά η αξία, η ουσία, η προθυμία για πολλές θυσίες. Κάπως έτσι πέτυχαν και οι Έλληνες του εξωτερικού που έφυγαν από τη φτωχή Ελλάδα στις δεκαετίες του ’60 – ’70. Ήταν οι τυχοδιώκτες της γενιάς τους που κατάφεραν να διακριθούν και να πετύχουν, όπου πήγαν, χάρη στη σκληρή τους δουλειά.
Προχωρώ στη διορατικότητα! Σήμερα χρειάζεται να βλέπει κάποιος μπροστά όχι πέντε αλλά δέκα – είκοσι χρόνια. Οι αλλαγές είναι ραγδαίες, απότομες, ριζικές. Οι νέες γενιές μπορεί να χρειαστεί ν’ αλλάξουν και δύο ή περισσότερα επαγγέλματα στη ζωή τους. Τίποτε δεν είναι σταθερό έτσι, όπως παλιά και δω η σοφία έγκειται να κάνει κάποιος εύστοχες επιλογές, αυτές που έχουν περισσότερη τουλάχιστον διάρκεια.
Τέταρτον έρματα – βάσεις, θεμέλια ηθικά και άλλα που προστατεύουν από την αλλοτρίωση∙ ένα ξεκάθαρο και αποκρυσταλλωμένο σύστημα αξιών, που επιτρέπει να αντιστέκεται κάποιος στους δελεασμούς και τις προκλήσεις των καιρών. Ιστορική παιδεία και συνείδηση, ώστε να προσανατολίζεται στον σύγχρονο κόσμο, να παρακολουθεί ως σημερινός πολίτης τις εξελίξεις, να ερμηνεύει τις πληροφορίες, να καταλαβαίνει πώς και σε τι τον αφορούν. Σ’ ένα παλαιότερο φιλμ του Κεν Λόουτς «το τραγούδι της Κάρλα» ο σκηνοθέτης είχε επισημάνει πως η πολιτική λειτουργία της άγνοιας εμποδίζει τον άνθρωπο να κατανοήσει ότι «ο μικρός κόσμος του αποτελεί μέρος ενός εκτεταμένου, διεθνούς πλαισίου». Αυτό δε συγχωρείται για το σημερινό πλαίσιο μιας «οικουμενούπολης».
Ολοκληρώνω τέλος, χωρίς να εξαντλώ, την προσαρμοστικότητα, την ευελιξία, την ισχυρή κρίση και φυσικά την τύχη η οποία, ως γνωστόν, βοηθά φυσικά τους τολμηρούς αλλά χρειάζεται περισσή στους ξενιτεμένους και ξεριζωμένους από τις εστίες τους πολίτες της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας.
Κλείνοντας προβληματίζομαι και ανησυχώ μαζί κατά πόσο έχουμε αντιληφθεί στον τόπο μας τη νέα πραγματικότητα∙ κατά πόσο η εκπαίδευση που παρέχουμε στους νέους και τα εφόδια που τους προσφέρουμε είναι όχι μόνο αναγκαία αλλά και επαρκή για τις προκλήσεις των καιρών! Συνειδητοποιήσαμε σε βάθος πως ετοιμάζουμε πλέον όχι τους πολίτες του εθνικού κράτους, αλλά τους «πολίτες του κόσμου»; Θα φανεί στην πράξη…
Βιβλιογραφία:
- MicklethwaitJohn, Το τέλειο του μέλλοντος
- StiglitzJ. E., Το τίμημα της ανισότητας
* Ο Ηλίας Π. Φερεντίνος είναι φιλόλογος – συγγραφέας
[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 85 του περιοδικού]