Ο Γερμανός συγγραφέας Χανκς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ έχει αναφέρει σε κείμενό του ότι «ο τουρισμός είναι καθρέφτης της κοινωνίας, την οποία ο ίδιος απεχθάνεται». Η τοποθέτηση αυτή ήρθε αυθόρμητα στη σκέψη μου, όταν πρόσφατα διάβασα σε τοπική εφημερίδα της Βόρειας Ελλάδας ότι στα νεωστί Χριστούγεννα η Βόρεια χώρα «άδειασε» κυριολεκτικά και ο αριθμός αυτών που προτίμησαν να περάσουν τις γιορτές στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ήταν εντυπωσιακός, μεγαλύτερος συγκριτικά από κάθε άλλη χρονιά.
Αλήθεια τι εξηγεί αυτή την τουριστική φρενίτιδα σε μια Ελλάδα μάλιστα που μόλις πρόσφατα άρχισε «να κοιτάζει τις αγορές» για να βγει σ’ αυτές και πάλι, σύμφωνα με τα θέσφατα των περιώνυμων οίκων αξιολόγησης, οι οποίοι αποφασίζουν πλέον πότε μια χώρα μπορεί να κάνει την «περατζάδα» της στις αγορές του κόσμου και πότε πρέπει να μείνει «εσώκλειστη» στο σπίτι της; Πού βρέθηκε αυτός ο πλούτος στην καρδιά ενός ακόμη δημοσιονομικού χειμώνα; Τι είναι αυτό που κάνει τον μέσο Έλληνα ν’ απαρνηθεί τα παραδοσιακά του ήθη και έθιμα, για να ζήσει τα Χριστούγεννα, όπως το συνηθίζουν οι Βόρειοι Ευρωπαίοι;
Το φαινόμενο του τουριστικού παροξυσμού δεν περιορίζεται μόνο στις γιορτινές μέρες. Ολοχρονίς Έλληνες και ξένοι εκδράμουν με όποιο μέσο και τρόπο μπορούν για έναν ανεξέλεγκτο τουριστικό καταναλωτισμό: ατομικά ή οργανωμένα, οικογενειακά ή σε γκρουπ, αρκεί να φύγουν από τον τόπο τους, για να αλλάξουν παραστάσεις και να προσθέσουν στο βιογραφικό τους ένα ακόμη τουριστικό τρόπαιο… Τι αποκομίζουν απ’ όλο αυτό το μαζικό προϊόν που αγοράζουν με τα τουριστικά πακέτα είναι απορίας άξιον! Στον χορό μπήκαν και οι μαθητές των Λυκείων της χώρας, αφού είναι της μόδας πλέον η καθιερωμένη σχολική εκδρομή της τρίτης τάξης να γίνεται στο εξωτερικό, πράγμα που ανάγκασε τον υπουργό πρόσφατα να ανακοινώσει τουλάχιστον – άδηλο αν θα το πραγματοποιήσει – ότι θα απαγορευτούν οι εκδρομές στο εξωτερικό.
Ας μεταφερθώ στον αρχικό μου προβληματισμό, το κίνητρο - το βαθύτερο κίνητρο - αυτής της τουριστικής μανίας. Αναμφίβολα, το φαινόμενο εξηγείται και από τις νέες αξίες που υιοθετεί ο σύγχρονος άνθρωπος όπως η φυσική ζωή, οι πολλές εμπειρίες, η κοινωνική θέση, η βελτίωση των εισοδημάτων κ.λπ. αλλά δεν μπορεί να εξαντληθεί σ’ αυτά. Επειδή σε όλους μας αρέσει να αφηγούμαστε «τουριστικές εμπειρίες» θα ακούσουμε στις περιγραφές - των περισσοτέρων τουλάχιστον - επιχειρήματα του τύπου: «ξέφυγα για λίγο», «έζησα μοναδικά πράγματα», «γνώρισα νέους πολιτισμούς»∙ αλλά και στον λόγο τους θα διακρίνεις έναν επιφανειακό εντυπωσιασμό και κυρίως στις αποσκευές τους θα βρεις πολυάριθμα αναμνηστικά των μεγάλων οίκων μόδας που αγοράστηκαν σε τιμή ευκαιρίας στις ευρωπαϊκές αγορές. Πολύ σπάνια θα βρεις περιηγητές να μπορούν να σου πουν τι είδαν και τι κατάλαβαν στο Μουσείο του Λούβρου ή τι αποκόμισαν στο Βατικανό εκτός από το θάμβος τους για τον εντυπωσιακό σε μέγεθος και διακόσμηση ναό. Έτσι το κείμενο του Γερμανού συγγραφέα, που επικαλέστηκα στην αρχή του άρθρου, φαίνεται, αν και κάπως παλιότερο, να είναι επίκαιρο περισσότερο από ποτέ. Δύσκολα μπορεί ο σημερινός επισκέπτης να βιώσει τη μέθεξη του παλιότερου περιηγητή με την υψηλή τέχνη, να γνωρίσει τον τόπο, τους ανθρώπους που επισκέπτεται, να μπει στο πνεύμα ενός άλλου πολιτισμού, να ξεφύγει πραγματικά από την ανιαρή καθημερινότητά του.
Ο τύπος του μαζικού τουρισμού και να θέλει δεν μπορεί να πετύχει κάτι τέτοιο∙ θέλοντας και μη ζει κάποιος όπως και στην καθημερινή του ζωή: τρέχει για να προλάβει το πιεστικό πρόγραμμα του πακέτου, στριμώχνεται στα μαζικού τύπου φτηνά ξενοδοχεία λίγων ή πολλών αστέρων, υπερβάλλει στην κατανάλωση φαγητού ή εκτόνωσης, εξαντλείται στα πολύβουα μουσεία ή στους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς, για να βγάλει μια φωτογραφία ή να δει και αυτό, να δει και εκείνο∙ πολλά πράγματα μαζί χωρίς να προλαβαίνει να τα γνωρίσει, να ζήσει τίποτα ουσιαστικά. Αντί όμως να ενοχλείται απ’ όλα αυτά, να κουράζεται, να απωθείται, τα επιλέγει, τα αποζητά γιατί δεν του φαίνονται ξένα από την υπόλοιπη ζωή του. Είναι μια συνέχειά της, μια δελεαστική αλλά πανομοιότυπη μ’ αυτή παρένθεση! Παίρνει μαζί του την κοινωνία από την οποία θέλει να ξεφύγει! Τι θα δει λοιπόν; Στο πρωινό του ξενοδοχείου «γείτονές του» από μια άλλη γωνιά της χώρας του ή να τρώνε μέχρι κραιπάλης ή να αφήνουν απείρακτα τα πλούσια εδέσματα. Στα μεγάλα μουσεία πλήθη ετερόκλιτων ατόμων να θαυμάζουν χωρίς να καταλαβαίνουν, αφού αγνοούν την τέχνη ή τη βλέπουν ως καταναλωτική συνταγή εντυπωσιασμού. Στους δημοφιλείς τόπους έναν συρφετό που στριμώχνεται για να πάρει σειρά από τα αξιοθέατα μέχρι και στις τουαλέτες. Με λίγα λόγια, ό,τι ζει και στην καθημερινότητά του.
Ας μην φτάνουμε ωστόσο στο ισοπεδωτικό συμπέρασμα ότι δεν υπάρχουν και οι ευλαβείς προσκυνητές, όπως θα έλεγε ο Σεφέρης, οι ανήσυχοι περιηγητές. Αν και λίγοι, θα επιλέξουν το διαφορετικό, θα αποφύγουν τον εκχυδαϊσμό. Δεν έχει σημασία πού πάνε, αλλά πώς πάνε και κυρίως πώς αντιμετωπίζουν τον τόπο, τον χώρο, τους ανθρώπους…
Πρόσφατα, έψαχνα έναν αγαπημένο φίλο στο κινητό και δεν μου απαντούσε. Με πήρε μετά από μέρες και μου είπε πως είχε επισκεφτεί για λίγο το Άγιο Όρος και δεν επιτρεπόταν εκεί η τεχνολογία. Στην ερώτησή μου πώς ήταν μου είπε λακωνικά «Υπάρχει κι άλλος κόσμος» κι απ’ όσο κατάλαβα ένιωθε λυτρωτικά. Δεν μπήκα σε λεπτομέρειες! Κατάλαβα! Σκέφτηκα! Για να λυτρωθείς, πρέπει να αφήσεις πίσω σου όσα σε ενοχλούν ή σε καταπιέζουν. Αυτή είναι η λύση και στον τουρισμό!
Βιβλιογραφία
- Χανς Μάγκνους Ενστενμπέρκερ, Αντρέ Γκορ, Μιχ. Μαρκοβιτς, Περιβάλλον και ποιότητας ζωής
- Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές
- Γιώργος Γραμματικάκης, Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής
* Ο Ηλίας Π. Φερεντίνος είναι φιλόλογος – συγγραφέας
[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 83 του περιοδικού]