Καθώς το δεύτερο κύμα πανδημίας σαρώνει τη χώρα και δοκιμάζει ανηλεώς συστήματα υγείας, ανθρώπινα συναισθήματα, αντοχές κυβερνήσεων και κρατικών μηχανισμών, συνολικά τις αντοχές της κοινωνίας μας, οι πολιτικοί μας «τιτιβίζουν» διστακτικά έννοιες που φαίνονται από καιρό ξεχασμένες, όπως αυτή της ατομικής ευθύνης! Διαπιστώνοντας το αυτονόητο, ότι τίποτα δεν έχει τόση δύναμη στη διαχείριση των κοινωνικών προβλημάτων, ειδικά στις δημοκρατικές πολιτείες, όση η ατομική πρωτοβουλία και ευθύνη, επικαλούνται το φιλότιμο των πολιτών στη διαχείριση μιας πρωτοφανούς υγειονομικής αλλά και ανθρωπιστικής - παγκόσμιας κρίσης που προκάλεσε ο κορωναϊός…

    Η έννοια της ευθύνης δεν είναι καθόλου άγνωστη ειδικά στο ελληνικό ηθικό αξιακό σύστημα∙ «εύθυνα» την αποκαλούσαν οι αρχαίοι Έλληνες, «αγάπη» και «αδελφοσύνη» οι Έλληνες χριστιανοί, «φιλότιμο» και «λεβεντιά» οι αγωνιστές του έπους του 1821 και πάει λέγοντας. Ως στάση ζωής, ωστόσο, υποβαθμίστηκε στον μεταπολεμικό βίο και τη νεότερη δημοκρατία, πολύ δε περισσότερο στη σημερινή «τηλεοπτική» «μιντιακή» δημοκρατία. Οι πρόγονοί μας, ως γνωστόν, ως πρώτοι δάσκαλοι της πολιτικής τέχνης, υιοθέτησαν «την εύθυνα», τη λογοδοσία των αρχόντων μετά το τέλος της θητείας τους και άφησαν τις καταγγελίες περί ανεύθυνων συμπεριφορών στη δικαιοδοσία των πολιτών – έστω και με περιθώρια κατάχρησης – προφανώς επειδή με τη σοφία τους διαπίστωσαν ότι οι δημοκρατίες δεν μπορούν να λειτουργήσουν με τον αποπνιχτικό παρεμβατισμό της εξουσίας, αν οι πολίτες δεν ανταποκρίνονται με συνέπεια στον ρόλο τους.

     Στον αντίποδα αυτής της λογικής στις σύγχρονες δημοκρατίες γιγαντώθηκε ο θεσμός του κράτους που σαν άλλος πάτερ-φαμίλιας διεισδύει και ρυθμίζει τα πάντα στη ζωή μας: από τις ώρες συγκομιδής των σκουπιδιών, τις περιόδους του κυνηγιού, τις ώρες της κοινής ησυχίας, τα χρόνια φοίτησης στο σχολείο και κάθε λεπτομέρεια του βίου μας! Έτσι αποδυναμώθηκε το αίσθημα ευθύνης των πολιτών… Οι τελευταίοι περιμένουν από τα κοινοβούλια να ψηφίζουν συνεχώς νέους νόμους, για να επιβάλλουν την τάξη και να λύσουν τις διαφορές τους, αγνοώντας ρήσεις σπουδαίων σοφών, του Λάο Τσε που τόνιζε «όσο πιο πολλοί νόμοι, τόσο πιο πολλοί κλέφτες» και του Ρωμαίου Τάκιτου που διαπίστωνε ότι «οι πολλοί νόμοι προδίδουν ένα άθλιο κράτος».

   Και να που οι κοινωνίες μας δυσκολεύονται να λύσουν τα προβλήματά τους, γιατί αποδυνάμωσαν – νέκρωσαν θα λέγαμε- την κινητήρια δύναμη της δημοκρατίας, την ατομική ευθύνη. Στα πολυπληθή σύγχρονα κράτη με την πλατυποδία των γραφειοκρατικών μηχανισμών είναι ανέφικτη η ευνομία, η ευρυθμία και η απρόσκοπτη οργάνωση, αν δεν λειτουργήσει η ατομική βούληση και ευθύνη! Πρώτα των εχόντων δύναμη και επιρροή στους δυσκίνητους μηχανισμούς του δημοσίου τομέα, οι οποίοι συχνά προβαίνουν σε κατάχρηση δύναμης και εξουσίας, μέχρι του απλού ανώνυμου πολίτη που πρέπει να φορέσει «τη μάσκα του» για να μη διασπείρει τον θανατηφόρο ιό που θα προκαλέσει εκατόμβες νεκρών.

    Τώρα, γιατί πλέον δε λειτουργεί αποτελεσματικά η ατομική ευθύνη στον σύγχρονο πολίτη, χρειάζεται ιδιαίτερα προσεκτική και πολύπλευρη ερμηνεία. Εστιάζοντας ωστόσο στη σχέση κράτους – πολίτη, κοινωνίας – ατόμου υποψιάζομαι ότι αν «τα πρωθυπουργικά διαγγέλματα» για την επίκληση στην ευθύνη γινόταν συχνότερα και συνεπέστερα και όχι μόνο στις περιόδους κρίσης και δοκιμασίας της χώρας – κάθε χώρας – θα ήταν πιο αποτελεσματικά.

   Για να είμαστε, ωστόσο, ακριβοδίκαιοι πρέπει να συνυπολογίσουμε ότι η ατομική ευθύνη και η συλλογική υπευθυνότητα είναι αλληλένδετες και η σχέση τους αμφίδρομη. Η ατομική ευθύνη εδράζεται στον άγραφο νόμο και απορρέει από την προαίρεσή μας. Οι προτροπές γι’ αυτήν, ακόμη κι αν προέρχονται από επίσημα χείλη, δεν έχουν κατ’ ανάγκη το επιθυμητό αποτέλεσμα. Χρειάζεται η παιδευτική στάθμη των αποδεκτών να συνάδει με την υποδειγματική συμπεριφορά των ιθυνόντων χωρίς να αποκλείουμε και πάλι το ενδεχόμενο ότι πολλοί από τους «θιασώτες» της δημοκρατίας να ομνύουν την αφοσίωσή τους σ’ αυτή γοητευμένοι από τα περιθώρια για καταχρήσεις που τους παρέχει ζώντας, όμως, εξόριστοι από το πνεύμα αλληλεγγύης και συγκατάβασης που η δημοκρατική νομιμότητα απαιτεί και προϋποθέτει.

     Ο σύγχρονος πολίτης, μάλλον υπήκοος - καταναλωτής, έχει αποξενωθεί ανεπιστρεπτί από το κράτος του και διαχώρισε τον ατομικό από τον πολιτικό βίο, καθώς θεωρεί άσχετους μεταξύ τους αυτούς τους δύο δρόμους∙ γι’ αυτό και δυσπιστεί και στις προθέσεις των πολιτικών, εφόσον πάνω απ’ όλα έχει χάσει την εμπιστοσύνη στο πρόσωπό τους. Πολλοί, όμως, είναι οι διανοητές που έχουν επισημάνει ότι η δημοκρατική κοινότητα χτίζεται όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ότι έχουν κοινούς και υψηλούς στόχους να υπηρετήσουν και η δημιουργία αυτών ξεκινά πρωταρχικά από τους άρχοντες, διαχέεται σταδιακά και εμπεδώνεται στους αρχόμενους. Πολλοί σίγουρα είναι και οι ανήσυχοι, οι ευαίσθητοι και αυτοπειθαρχημένοι πολίτες που αγωνίζονται αθόρυβα σε όλα τα πεδία για να λειτουργούν οι δυσκίνητοι απρόσωποι κρατικοί μηχανισμοί «βάζοντας λάδι» στα γρανάζια των αναχρονιστικών δομών τους. Πολύ λιγότεροι ,όμως, εκτιμώ ότι είναι οι πολιτικοί που αντιστέκονται στο δέλεαρ της εξουσίας και δίνουν το παράδειγμα της συνέπειας και της ευθύνης.

     Αισιοδοξώ και εύχομαι η δοκιμασία του κορωναϊού με την αρωγή της επιστήμης να λήξει γρήγορα, αλλά δεν είμαι καθόλου βέβαιος πως το τέλος αυτής της δίνης θα μας διδάξει τα αυτονόητα: ότι δηλαδή επειδή το κράτος δεν μπορεί να έρθει να μας φορέσει «τη μάσκα» και να μας «πλύνει» τα χέρια, είναι προτιμότερο να μας μάθει να το κάνουμε μόνοι μας και κυρίως να θέλουμε να το κάνουμε με δική μας προαίρεση… Πώς θα το πετύχει; Ας ρωτήσει τους δεκατέσσερις νοσηλευτές της Κρήτης που εθελοντικά μετέβησαν στη δοκιμαζόμενη από την πανδημία συμπρωτεύουσα, για να προσφέρουν τις αγαθές υπηρεσίες τους με το αίσθημα και μόνο της ατομικής τους ευθύνης… Αλλά και τόσους άλλους ανώνυμους μαχητές της συνέπειας… Όσο για τον καθένα από εμάς, ας αναλογιστούμε με περισσή σύνεση και ανάλογη δόση αυτοκριτικής το βαθύτερο νόημα της προτροπής του Σαρτρ, ότι ως άνθρωποι είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι δηλαδή υπεύθυνοι∙ με ό,τι αυτό συνεπάγεται…

* ο Ηλίας Π. Φερεντίνος είναι φιλόλογος – συγγραφέας

Βιβλιογραφία:

-         Πλάτωνα, Πρωταγόρας

-         BrunhildePomsel, ThoreD. Hansen, Δεθέλαμεναξέρουμε

-         Μίνως Ευσταθιάδης, Ο «Δύτης»

[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 94 του περιοδικού]