Μιλάμε συχνά σήμερα για διάφορες μορφές κρίσης που ταλανίζουν τον κόσμο και ταλαιπωρούν τον άνθρωπο, τον αποπροσανατολίζουν και υποβαθμίζουν την καθημερινότητά του: Πνευματική κρίση, ηθική κρίση αξιών κ.λπ.. Σε κάποιες περιπτώσεις ασφαλώς πρόκειται για αυθαίρετες γενικεύσεις ή προκαταλήψεις ορισμένων – συντηρητικών κυρίως – ατόμων που αρνούνται να κατανοήσουν τον ανοικτίρμονα νόμο της εξέλιξης που διέπει τη ζωή; Στις περισσότερες, δυστυχώς, απ' αυτές είναι η διαπίστωση της δυσάρεστης πραγματικότητας για τον σύγχρονο κόσμο. Θεωρώ ως βασικότερη την ηθική κρίση, γιατί γίνεται η αιτία για πολλά δεινά.
Μιλώντας για ηθική, ήθος, ηθική συνείδηση εννοούμε αφενός ένα σύνολο αρχών που διέπουν τη συμπεριφορά μας, εναρμονίζοντάς την με τους κανόνες της κοινωνικής ομάδας, αφετέρου ένα κέντρο ελέγχου αυτής με τη μορφή ενός κριτή – ελεγκτή ή ρυθμιστή.
Δε θα επιμείνω στα χιλιοειπωμένα αίτια αυτής της κρίσης, στον καταναλωτισμό, τον σύγχρονο ευδαιμονισμό, την απομάκρυνση από τον Θεό και τόσα άλλα που ακούγονται από ηθικούς και μη – κυρίως από τους δεύτερους. Θέλω να τονίσω πόσο δύσκολο είναι να λειτουργεί μια κοινωνία μικρή – μεγάλη , «κλειστή» – «ανοιχτή» χωρίς ηθικούς φραγμούς, πού οδηγεί η απίσχνανση της ηθικής συνείδησης!
Ο Ηράκλειτος, ο μεγάλος Εφέσιος σοφός είχε πει «Ήθος ανθρώπω δαίμων» και ο ατομικός φιλόσοφος Δημόκριτος «Μη διά τον φόβον αλλά το δέον απέχεσθαι των αμαρτημάτων». Ο χαρακτήρας, λοιπόν, του ανθρώπου διαμορφώνεται από τον ίδιο και η συμπεριφορά του συντάσσεται με τις ηθικές του επιταγές, όχι βέβαια από τον φόβο που παραπέμπει σε συνταγές αυταρχισμού και καταπίεσης, αλλά από «το δέον» που είναι έργο βούλησης, προαίρεσης, ελεύθερης επιλογής. Ζώντας, λοιπόν, σε πολυπληθείς – απρόσωπες κοινωνίες, ανταγωνιστικές, όπως είναι οι σημερινές, ο άνθρωπος χωρίς ισχυρές ηθικές αναστολές και με αμβλυμμένη την ηθική του συνείδηση αδυνατεί να κατευθύνει τη συμπεριφορά του στο «δέον», οδηγείται στην ασυδοσία, ωθείται στην παραβατικότητα, στον εύκολο δρόμο της «κακίας» και όχι το δύσβατο της «αρετής».
Χωρίς, επομένως, την ηθική αποδυναμώνεται και η λογική, η σύνεση! Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει που η επικαιρότητα και η καθημερινότητα βρίθουν από σκάνδαλα, «δολιοφθορές», «μίζες», απάτες, εγκλήματα, αδικίες κάθε είδους. Και εννοώ σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα και τις μορφές του κοινωνικού βίου, από την πιο μικρή, τη φιλική ή συντροφική σχέση, την οικογένεια μέχρι την πιο μεγάλη, το κράτος, την κοινωνία των εθνών... Χωρίς τον άγρυπνο κριτή της Ηθικής ο απλός πολίτης, ο δημόσιος λειτουργός, ο πολιτικός, ο επιστήμονας, ο διανοητής, ο πνευματικός και θρησκευτικός ταγός αδυνατούν να ανταποκριθούν στο έργο τους το καθημερινό και το διαχρονικό μαζί! Κλονίζεται η εμπιστοσύνη, δοκιμάζεται η φιλία, ατονεί η ανοχή, σπανίζει η αγάπη, αποστεώνεται η συγκατάβαση και κυρίως εκμηδενίζεται η αίσθηση – συναίσθηση της ατομικής ευθύνης. Έτσι προβάλλει το θεριό της πολυνομίας, για να τιθασεύσει τις συνέπειες από την απώλεια της ατομικής ευθύνης σε όλα τα επίπεδα. Την απάντηση για την αποτελεσματικότητα αυτού του μέτρου θα μας τη δώσει ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος: «Όσο πιο πολλοί νόμοι, τόσο πιο άθλιο κράτος».
Άφησα για το τέλος το πιο δύσκολο: Τη λύση, την απάντηση, την προοπτική! Συνήθως ο σύγχρονος άνθρωπος – κυρίως ο σκεπτόμενος – διαπιστώνει με ευκολία την αρρώστια, αλλά για την ίαση οι προτάσεις είναι γενικόλογες και ανεφάρμοστες. Στην περίπτωσή μας ωστόσο είναι ακόμη πιο δύσκολη και φαίνεται σχεδόν απροσπέλαστη! Ο διαπρεπής Γάλλος κοινωνιολόγος Πιερ Μπουρντιέ τονίζει «ότι είναι ανάγκη να εμβαθύνουμε στις προϋποθέσεις που καθιστούν δυνατή την ηθική συμπεριφορά» αλλά ο ίδιος παραδέχεται τη δυσκολία του εγχειρήματος. Συμπληρώνει: «Ως κοινωνιολόγος γνωρίζω, όμως, ότι η ηθική δεν είναι αποτελεσματική παρά μόνο αν στηρίζεται σε δομές, μηχανισμούς που να έχουν ως συνέπεια τα άτομα να αισθάνονται ότι έχουν συμφέρον στην ηθική».
Είναι ανάγκη, κατά συνέπεια, να πειστεί ο σύγχρονος άνθρωπος ότι τον συμφέρει να ζει σύμφωνα με την ηθική. Μήπως η ζοφερή εικόνα της σημερινής πραγματικότητας είναι η καλύτερη αφορμή για να το κατανοήσει; Οξύμωρο μεν – ρεαλιστικό δε!
Βιβλιογραφία:
- Ε.Π. Παπανούτσος: «Ο Νόμος και η Αρετή»
- Φρ. Νίτσε: «Ροδαυγή»
- Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος: «Ο σύγχρονος άνθρωπος»
- Πιερ Μπουρντιέ: «Για την τηλεόραση και τη δημοκρατία»
* ο Η. Π. Φερεντίνος φιλόλογος - συγγραφέας
[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 65 του περιοδικού]